«Ինձ համար խիստ անհասկանալի է «Հիշում եմ և պահանջում» կարգախոսը վերաիմաստավորելու և խմբագրելու նախաձեռնությունը»
17.04.2020 | 02:10
«Հիշում եմ և պահանջում» կարգախոսը ֆեյսբուք սոցցանցի օգտատերերի լուսանկարի հուշային շրջանակի վրա միառժամանակ վերախմբագրվեց՝ ստանալով «Հիշում եմ» բանաձևումը: Հայոց Ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի տնօրինության առաջարկ-նախաձեռնությունը, սակայն, տարակուսանք, զայրույթ ու անհանգստություն առաջ բերեց: Ստիպված էին վերադառնալ հին ու հայտնի կարգախոսին, նաև պարզաբանել, որ խմբագրումը թյուր տպավորություն է ստեղծել քաղաքական գծի փոփոխության մասին, իրենք որոշել են խուսափել հնարավոր շահարկումներից, փարատել մեր հայրենակիցների անհանգստությունները և փոխել հուշային շրջանակի գրությունը՝ որպես ձևակերպում օգտագործելով 2015 թ. ընդունված «Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի համահայկական հռչակագրում» առաջ քաշված «Հիշում եմ և պահանջում» կարգախոսը: Պատմական գիտությունների դոկտոր, Հայոց Ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի նախկին տնօրեն ՀԱՅԿ ԴԵՄՈՅԱՆԸ ֆեյսբուքյան իր էջում անդրադարձել էր նշված խնդրին, ինչպես նաև ՀՑԹԻ-ի տնօրեն Հարություն Մարությանի՝ Հունաստան կատարած գործուղման ընթացքում տված հարցազրույցին:
-Պարոն Դեմոյան, «Հիշում եմ և պահանջում» կարգախոսի փոփոխությանը խիստ գնահատական էիք տվել: Ի՞նչն է հատկապես մտահոգիչն այս խմբագրումներում:
-Ինձ համար խիստ անհասկանալի է «Հիշում եմ և պահանջում» կարգախոսը վերաիմաստավորելու, վերաձևակերպելու նախաձեռնությունը: ՀՑԹԻ-ի տնօրենի հարցազրույցից արդեն տեսնում ենք, որ ինքն իրեն համարում է ոչ թե ցեղասպանության, այլ հիշողության մասնագետ, և դեռ պարտադրում իր տեսությունը, տեսլականը, պատկերացումները Հայոց ցեղասպանության հիմնախնդրի մասին: Որևէ մեկը, լինի մեծ գիտնական, Ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի տնօրեն, հայտնի անձնավորություն, չի կարող ո՛չ բարոյական, ո՛չ մասնագիտական հիմքով պարտադրել խորքային փոփոխություն մի հարցի, որը համազգային ու զգայական նշանակություն ունի: Հարցազրույցում արտահայտած մտքերը դրա հաստատումն են: Ասում է, որ եկել է թանգարան-ինստիտուտում փոփոխելու որոշ կարծրացած պատկերացումներ, քանզի հիշողությունը կայուն ու հաստատ երևույթ չէ, այլ ենթակա է փոփոխությունների:
Սակայն ինչպես կարող ես նման մանդատ քեզ վերագրել, երբ դրանից առաջ հայտարարում ես, որ դու բնավ 100 տարի առաջ տեղի ունեցած իրադարձությունների (չի օգտագործում «ցեղասպանություն» բառը) մասնագետը չես: Երկրորդ խնդիրը. եթե դու համարվում ես ազատ մարդ, և կարծում ես, որ ճիշտ ես՝ գիտական առումով, ճնշումների տակ ընտրած կարգախոսը փոխելով՝ կրկնակի վարկաբեկում ես ինքդ քեզ և հարվածի տակ դնում ղեկավարածդ հաստատությունը:
-Դիտավորությու՞ն, թե՞ չկշռադատված գործողություն եք տեսնում սրանում:
-Ցավն այն է, որ երեկվա իմ գրառումը իր վարվելակերպի, գործելաոճի, պահվածքի լոկ մի դրվագն էր: Չուզեցի ծավալվել. ապրիլ ամիսն է, բարդ իրավիճակ է: Սա շատ լուրջ, խորքային խնդիր է, սկսած նրանից, որ Մարությանին (կոպիտ բառ պետք է օգտագործեմ) խցկեցին թանգարան-ինստիտուտ՝ երկրորդ փորձից հետո: Նրա դրսևորած անթույլատրելի պահվածքը՝ թանգարանի ներսում իմ թողած աշխատանքային ժառանգությանը, վարկաբեկիչ հայտարարությունները աշխատակիցների մոտ... և սա այն դեպքում, երբ ուղիղ մեկ տարի իմ կարգավիճակն օդում կախված էր: Արդեն ավարտել էի ղեկավարման ժամկետը, սակայն մեկ տարի պաշտոնապես և ըստ աշխատանքային օրենսգրքի՝ ազատված չէի, չէի ստացել համապատասխան հատուցում չօգտագործված արձակուրդների դիմաց, ինչը մարդու իրավունքների կոպիտ խախտում է: Հաշվի առնելով այն հանագամանքը, որ այդ հարցը միայն իրավական կարգով պետք է լուծվեր, այսինքն, ես պետք է դատի տայի թանգարանին, 2018-ի սեպտեմբերին թեկնածությունս դրեցի, մինչ այդ զգուշացնելով, որ այլ եղանակ չկա, ես պետք է կամ ինչ-որ ձևով վերականգնվեմ տնօրենի պաշտոնում, հետո շատ արագ ազատվեմ աշխատանքից՝ այդ կերպ խուսափելով դատական գործ հարուցելուց, քանզի այլ լուծում չկար: Հարցն այն է, որ ես չէի կարող ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի դեմ վարկաբեկիչ, աղմկահարույց գործողություն կատարել: Փոխանակ հասկանալու, որ իմ կողմից դա մեծ զիջում էր, սկսվեցին վարկաբեկիչ գործուղություններ, որոնց ես չեմ անդրադառնա, քանզի չեմ ցանկանում, որ հարցը դիտվի միջանձնային հարաբերություններում:
-Ի՞նչ հատկանիշներ ու մասնագիտական որակներ պետք է ունենա նման կառույցի ղեկավարը:
-Նա ասում է, թող պատմաբանները զբաղվեն գրքերով, փաստաթղթերով, ես՝ մարդկանցով: Թանգարանը պատմական ուղղվածության մշակութային հաստատություն է և ներկայացնում է հայ ժողովրդի պատմության մի մասը: Ցեղասպանությունը բազմաշերտ խնդիր է, եթե դու չունես պատմական աշխարհագրության, դեպքերի ու իրադարձությունների հաջորդականության, կրոնական, կուսակցական, մարդաբանական, միջազգային հարաբերությունների մասին գիտելիքներ, ու արդարացնում ես քո չիմանալը, դա լրջագույն խնդիր է: Մեկ դրվագ էլ նշեմ. թանգարանի գիտաշխատողներից մեկը, որը ատենախոսություն է պատրաստում, փաստացի հեռացվել է աշխատանքից գիտական բանավեճում իր կարծիքն ունենալու և թանգարանի կողմից տնօրենի խմբագրած մեկ այլ տեքստ խիստ վիճելի ու խնդրահարույց դիտելով: Եվ դատական հայց է ներկայացրել տնօրենի դեմ, որովհետև աշխատանքից հեռացվել է գիտական այլակարծության համար: Սա էլ, կարծում եմ շատ հստակ կերպով բնութագրում է Հ. Մարությանի անպատասխանատու գործելաոճը:
-Դուք ակնարկել եք, որ ՀՑԹԻ-ի տնօրենը թուրքական կողմի հետ ներգրավված է տարբեր ձևաչափերի հաշտեցման նախաձեռնությունների ու դրամաշնորհների մեջ, ինչով էլ բացատրվում է նրա լեզվական ու վարքագծային «հղկման» գործընթացը: Սա կարող է մեղադրանք դիտվել:
-Դա մեղադրանք չէ, արձանագրում է: Ես փաստերով եմ խոսել: Անցյալում նա մի քանի դրամաշնորհային ծրագրերի մեջ է եղել. կան վկայող նյութեր, լուսանկարներ: Եվ ամենևին իսկ լեզվի սայթաքում չէ, երբ ասում է՝ 100 տարի առաջ տեղի ունեցած իրադարձություններ: Դա ձևակերպում է, որ լայնորեն կիրառում են թուրք ժխտողականները՝ «ցեղասպանություն» բառի փոխարեն: Հարցազրույցի ժամանակ կարծես ամաչում է «ցեղասպանություն» բառն օգտագործել և ամբողջը տանում է հիշողության դաշտ: Եթե փորձենք սեղմել-սահմանել իր ուզածը, ստացվում է այսպես՝ եկեք միայն այսօր հիշենք, բայց հիշողությունն էլ է փոփոխական: Հիշենք ուրիշ դրվագներ: Զոհերը, կոտորածները հնացած են, որպեսզի երիտասարդներին հետաքրքրի թեման, եկեք խոսենք դիմադրողներից: Եվ չի գործածում «ինքնապաշտպանություն» բառը: Դիմադրությունը խոցելի տերմին է, քանզի հեշտորեն կարող է շահարկվել ժխտողականների կողմից. ու՞մ ես դիմադրում, պետությա՞նը, բանակի՞ն: Իսկ ինքնապաշտպանությանը դիմում ես, երբ կյանքդ, ունեցվածքդ վտանգի տակ են:
-Ըստ Ձեզ՝ կարգախոսի խմբագրումներն ու ցեղասպանությանն առնչվող ձևակերպումները հնարավո՞ր են՝ առանց իշխանությունների լուռ համաձայնության կամ թելադրանքի:
-Ցեղասպանության թանգարան-ինստուտուտը շատ պատասխանատու հիմնարկ է, պատահական չէ, որ այնտեղ են անցկացվում պետական արարողակարգային միջոցառումները: Ցանկացած լուրջ նախաձեռնության մասին պետք է գոնե ԱԳՆ-ին տեղյակ պահեր, իր քայլերի, տեքստերի բովանդակային մասը համաձայնեցներ: Չէ՞ որ «Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի համահայկական հռչակագիրը» կարևոր համահայկական փաստաթուղթ է, և վերանայումները կարող են խնդիրներ առաջացնել: Տվյալ դեպքում ես տեսնում եմ իրեն բնորոշ կամակորություն, փորձում է առաջ քաշել իր տեսակետը՝ անկախ դրա սխալ կամ խոցելի լինելուց: Այդ կամակորությունն անընդհատ խնդիրներ կստեղծի թանգարանի համար:
-Թանգարան-ինստիտուտի տնօրենը խոսում է փոփոխություններից: Հետ նայելով՝ կարո՞ղ եք ասել՝ կային բաներ, պետք է փոխվեին, բարելավվեին, սակայն չհասցրիք:
-Տեսեք, ես որոշեցի չշարունակել տնօրենի պաշտոնավարումը: Լրացել էին իմ ղեկավարման օրենքով նախատեսված 2 հինգ տարիները: Սկզբունքային դիրքորոշումս հանգում էր երկու կարևոր կետի: Մեկը, որ երբեք չպետք է գտնել զարտուղի ճանապարհներ՝ երրորդ կամ չորրորդ ժամկետով պաշտոնին մնալու համար: Անկախ նրանից, որ ես այնտեղ լավ գործ եմ արել, միջազգային ճանաչում ունի թանգարանը, դա բացարձակապես չպետք է նպաստեր, որ ես կառչեի իմ պաշտոնից: Եվ որոշեցի կյանքս դասավորել այլ ոլորտում, իհարկե, մնալով գիտական աշխատող: Չպետք է լինեն անփոխարինելի մարդիկ, պետք է գան այլ մարդիկ, որ կշարունակեն, կլրացնեն գործդ:
Պաշտոնավարումս չշարունակելու երկրորդ սկզբունքային կետն այն է, որ ես ինձ հոգեպես և բարոյապես բավարարված էի զգում: Կատարել եմ առավելագույն փոփոխություն՝ թանգարանը կայացնելու գործում՝ ցուցադրության մասով, գիտական մասը ճիշտ ռելսերի վրա դնելու առումով: Ցեղասպանության թանգարանի նոր ցուցադրությունը (5-րդ տարին է լրանում) ես պատրաստեցի գլխավորապես կնոջս հետ, նաև թանգարանի աշխատակիցների աջակցությամբ: Ես և կինս սկզբունքային դիրքորոշում ցուցաբերեցինք և հրաժարվեցինք միջազգային չափանիշներին համապատասխան՝ ահռելի ծավալի այդ աշխատանքներն իրականացնելու համար: Խոսքը շատ մեծ գումարի մասին էր: Բացի մեր աշխատավարձից մենք այլ գումար չենք ստացել: Բայց ցավալի բան պետք է ասեմ, այդ որոշումը ինձ չներվեց: Հիմա այստեղ փակագծեր չեմ բացում:
Կարելի էր գալ, ցուցադրության մեջ փոքրիկ հավելումներ անել, համատեղ քննարկումներ անցկացնել, բայց Մարությանը եկավ և ուզեց միանգամից ջախջախել ցուցադրությունը: Այստեղ գործում է «նախկինի հետքերը մաքրելու» հայտնի բանաձևը: Ես իրեն բացատրել եմ, որ թանգարանի ցուցադրությունը ևս 10 տարի կարելի է օգտագործել, այդ հաշվարկով է արված: Պատահական չէ, որ ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտը համարվում է Ասիա աշխարհամասի 10 լավագույն թանգարաններից մեկը: Դա ցուցանիշ է: Դա աշխատանքի արդյունք է: Դրանով կարելի էր ոգևորվել, բայց չբավարարվել: Կարելի էր գալ գիտական մասը աշխուժացնել, նոր ուղղություններ գտնել: Հինգ ձեռագրեր աշխատանքներ կային, որ պատրաստել էին թանգարանի աշխատակիցները, բայց 100-րդ տարելիցի ծանրաբեռնված օրերին չէինք հասցրել հրատարակել: Ի վերջո, կարելի էր դրանք հանձնել տպագրության, այլ ոչ թե պայքարել նախորդի ստվերի դեմ:
-Մի փոքր շեղվելով օրվա թեմայից, հետաքրքիր է Ձեր կարծիքը՝ Ցեղասպանության ճանաչման խնդրի վերաբերյալ: Ասում էին՝ Ցեղասպանության 100-րդ տարելիցով ոչ թե ավարտվում, այլ սկսվում է հայ ժողովրդի պայքարը: Բայց կարծեք շատ աննկատ է դարձել մեր պահանջատիրությունը:
-2016-ին դեռ ասել եմ այդ մասին, որ ցեղասպանության 100-րդ տարելիցից հետո հետաքրքրությունը թեմայի շուրջ որոշակիորեն կնվազի, բայց ժամանակի ընթացքում նոր թափ կստանա: Բնական է, որ 100-րդ տարելիցը և բազմածավալ միջոցառումների անցկացումը պետք է որոշակի լիցքաթափման բերեին: Հիմա այդ փուլն է, բայց մի շատ վտանգավոր երևույթ նկատվեց: Միացյալ Նահանգների կոնգրեսի ստորին պալատը և Սենատը շատ արագ ընդունեցին Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչող բանաձևը։ Այնինչ մենք 30 տարի պայքարում էինք, ապրումների մեջ էինք… Հիմա հարց է առաջանում՝ ինչու՞ դա տեղի ուենցավ, և ինչու՞ է Հայոց ցեղասպանության հարցը՝ պահանջատիրության, իրավունքների վերաձևակերպման, հանձնվում… Քիմ Քարդաշյանին: Սրանք շատ լուրջ վտանգներ են: Ասում են՝ մի ողբերգություն է, երբ մի բան շատ ես ուզում, ու չես ստանում, մեկ ուրիշ ողբերգություն, երբ վերջապես ստանում ես: Մեզ ուղղակի նետել են դա, ասում են՝ դա՞ էիք ուզում, ճիշտ ժամանակն է, վերցրեք, թող դրանով զբաղվի Քիմ Քարդաշյանը: Մեր ազգային անվտանգության, հիշողության, իրավունքների վերականգնման հարցը տրվել է շոու բիզնեսային խիստ կասկածելի վարքագիծ ունեցող անձի: Շատերի մոտ կա ոգևորություն, բայց իրականում դա ողբերգություն է, որովհետև հարցի լրջացումը հսկայական չափի անկում է ապրել: Լրջագույն խնդիր եմ տեսնում միջազգային զարգացումների մեջ: Մեկ դրվագ նշեցի:
-Համավարակի, արտակարգ դրության թեման դժվար է շրջանցել այս օրերին: Ըստ Ձեզ՝ ի՞նչ պետք է անել՝ տեսականորեն և գործնականում:
-Շատ լուրջ մարտահրավեր է բոլոր առումներով: Մենք ունենալու ենք կյանքը համաճարակից ու մեկուսացումից առաջ ու դրանից հետո: ՈՒնենալու ենք իրավիճակ, որ հավասարազոր է ԽՍՀՄ փլուզմանը, երբ մեր կանքը 91-ից առաջ էր ու հետո: Իմ պատկերացմամբ՝ փոխվելու է մարդկային հարաբերությունների որակը: Բոլորս պետք է հոգեբանորեն և մնացած առումներով պատրաստ լինենք հետկորոնավիրուսային Հայաստանում ապրելուն: Կուզեի, որ այս ամեն ինչի միջից դուրս գանք ավելի ամրացած: Շատ բան կախված է գործող իշխանություններից, նրանք պետք է կարողանան ճիշտ ուղղորդել հանրությանը, առաջին հերթին՝ հանդուրժողականության մթնոլորտ արթնացնելու առումով, երկրորդը՝ հասարակության խոցելի շերտերին և՛ պետական, և՛ անհատական, և՛ հասարակական ուշադրություն դարձնելով: Կորոնավիրուսային ֆենոմենը ԽՍՀՄ փլուզումը չէ, ոչ էլ երկրաշարժը, որ նպաստի արտագաղթին: Նույն խնդիրը կա տարբեր երկրներում. այս ճգնաժամը սրանով է որակապես տարբերվում: Մենք պետք է մնանք մեր հայրենիքում և փորձենք գտնել կարևոր բանաձևը՝ համակեցության, հանդուրժողականության և ապագան անվտանգ դարձնելու: Մեզ այլ տեղ չեն սպասելու նոր ու բարեկեցիկ կյանք դասավորելու համար:
-Համավարակով պայմանավորված՝ առաջին անգամ ապրիլի 24-ին երթ չի լինի: Ի՞նչ պետք է անենք, որ հիշատակի ու պահանջատիրության այդ օրը աննկատ չանցնի մեր կողքով:
-Այո, 1967-ից հետո՝ 53 տարվա մեջ առաջին դեպքն է, որ համաժողովրդական երթ չի լինելու: Կլինեն մարդիկ, անհատներ, ովքեր կբարձրանան Ծիծեռնակաբերդի հուշահամալիր: Տվյալ դեպքում մեկ այլ կարևոր բանաձև եմ ուզում նշել, որ թանգարանում աշխատելիս էի ասում. մեզ համար ապրիլի 24-ը ամեն օր է՝ աշխատանքի առումով, բայց հիշելու և պահանջելու առումով՝ պետք է լինի 365 օր բոլորի համար: Եվ դրա համար պարտադիր չէ ամեն օր գնալ Ծիծեռնակաբերդ: Ապրիլի 24-ը խորհրդանշական իմաստ ունի: Եվ լավ կլինի՝ չտառապենք ապրիլի 25-ի համախտանիշով, այն է՝ 24-ը անցնի, որ 25-ից նոր տրամադրվենք իրական գարնանը: Այս հոգեբանությունից պետք է ազատվել: Ապրիլի 24-ը ոչ թե ընկճվածություն, զոհի բարդույթ առաջացնելու, այլ հիշելու, պահանջելու և այդ գիտակցութությամբ պետության օրինապաշտ քաղաքացի լինելու հրամայական է պարունակում իր մեջ: Ցեղասպանության թեման բազում ու բազմապիսի դաստիարակիչ շերտեր ունի: Ա՛յ, այս ձևով պետք է այն մատուցվի հանրությանը:
Զրույցը՝
Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆԻ
Հեղինակի նյութեր
- Պատմության վկաները
- Վերացող ծաղիկներ
- Ձեռք մեկնելու գաղափարը առաքելության վերածվեց
- «Մի նայեք, որ փոքր է մեր երկիրը, եթե արդուկով այս սարերը հարթեցնեք, Չինաստանից մեծ կլինի»
- «Բանկ օտոման» գործողությունը ժամանակին ցնցել էր ամբողջ Եվրոպան
- «Դրսից մեզ վրա կարող են ազդել միայն ներսի գործիքներով»
- «Երեսուն տարի ձգվեց մեր անկախության պատմությունը, մենք շահեցի՞նք»
- Մշակույթը հեռվից հեռու պահպանելու հույսով
- Անիմացիան, աշխարհն ու մենք
- «Մեր տարածքները փոքրացան, որովհետև այդպես էլ չհասկացանք, որ պետք է խմենք մեր բաժակով»
- Արվեստի ուժը
- Նոր մատենաշարը ներկայացնում է արևմտահայ և սփյուռքյան գրողների
- Բեմը կենդանություն է ստանում առայժմ միայն մանուկների համար
- «Գիրք սիրողների համար սա իսկական մկնդեղ է` հյութեղ ու անտանելի»
- Համաշխարհային դասականների ստեղծագործությունները՝ դուդուկով
- «Բնակչությունը պատրաստ չէ, բայց տարվում են աշխատանքներ»
- Ամանորի գիշերը դիմավորելու են եկեղեցում
- «Ջազի մեջ զգացվում է ապրածդ ժամանակաշրջանը»
- «Եթե չլիներ Փելեշյանը, կարծում եմ, դեռևս գտած չէի լինի կինոյում իմ ուղին»
- «Հուշարձաններն այդ տարածքների պատկանելության անձնագրերն են»
Մեկնաբանություններ